Δημοσίευση: "Για έναν ποιητικό διάλογο"

Για έναν ποιητικό διάλογο   

Περιοδικό ΑΝΤΙ τεύχος 799 31/10/2003

Χάρης Βλαβιανός,

Μετά το τέλος της ομορφιάς,

εχδ. Νεφέλη, Αθήνα 2003.

Εδώ και είκοσι χρόνια ο Χάρης Βλαβιανός εργάζεται με συνείδηση και πείσμα πέρα από πικρόχολες μεμψιμοιρίες, και καταδεικνύει το δικαίωμα της ποίησης να υπάρχει ως δρων λόγος στον παρόντα χρόνο, στη σημερινή αντιποιητική -όπως στερεότυπα πλέον χαρακτηρίζεται - εποχή μας, να παρεμβαίνει στο παρόν και να αποκαλύπτει τις κρυμμένες δυνατότητες της καθημερινότητας, καλώντας το σύγχρονο άνθρωπο να επαναπροσδιορίσει τη σχέση του με τον εαυτό του και τον κόσμο, με γνώμονα την αυθεντικότητα και την εσωτερική του αλήθεια.

Στο τελευταίο του βιβλίο Μετά το τέλος της ομορφιάς είναι έκδηλη η εξέλιξη των εκφραστικών του τρόπων, η προσπάθειά του να πειραματίζεται με τη γλώσσα και τη μορφή των ποιημάτων του. Ο αφηγηματικός, δραματικός και λυρικός τόνος επιχειρούν νέους τολμηρούς συνδυασμούς, που απαιτούν από τον αναγνώστη μια διαρκή συναισθηματική και διανοητική εγρήγορση. Η γραφή του γίνεται πιο αφαιρετική, η δομή πιο αυστηρά οργανωμένη, έτσι ώστε οι τέσσερις ενότητες του βιβλίου να αποτελούν στην πραγματικότητα τα τέσσερα μέρη ενός ενιαίου ποιήματος. Κεντρικός του άξονας είναι η ίδια η ποίηση. Η ύπαρξη, η ύλη και η μορφή της. Η ποίηση ως αισθητικό και ηθικό αίτημα. Η ποίηση πριν από την ποίηση, η γένεση της ποίησης, η κατασκευή του ποιήματος, η ανάγνωση και η πρόσληψη του ποιητικού λόγου, η υπαρξιακή αγωνία του ποιητή να αποτρέψει το ενδεχόμενο τέλος της.

Η πρώτη ενότητα έχει τον τίτλο Κατάφαση και στα ποιήματά της κυριαρχεί,

αλλά και διαπιστώνεται μια αίσθηση τέλους. Το τέλος της αθωότητας, το τέλος ενός έρωτα που δεν καλεί πια σε «δημιουργική ετοιμότητα», το τέλος των μεγάλων έργων, το τέλος της ομορφιάς. Σε πολλά επίπεδα, προσωπικά και ιστορικά, κάποιοι κύκλοι έχουν κλείσει. Η συνειδητοποίηση είναι εξαιρετικά επώδυνη, η νοσταλγία ελλοχεύει και πριν να γίνει παράπονο, το ποιητικό υποκείμενο με πολλά ερωτήματα αναπάντητα μεταμφιέζει τα αισθήματά του σε στίχους, αναμετριέται με τις αντιφάσεις του, και, αποδεχόμενο την απώλεια, αναλαμβάνει την ευθύνη της συνέχειας [«Ό,τι δεν υπήρξε/ θα πρέπει να (ξανα)γεννηθεί»] και ανανεώνει την πίστη του στην επιβίωση της ποίησης, η οποία καλείται να προσδιορίσει πλέον με νέους όρους την ομορφιά. Το σήμερα χρειάζεται να βιώσει τις δικές του εμπειρίες και να δημιουργήσει τις δικές του μορφές, τη δική του γνώση, τη δική του ποίηση.

Το ερώτημα είναι πώς αυτό θα συμβεί. Ο Βλαβιανός καταθέτει τη δική του πρόταση, το δικό του ποιητικό δρόμο, κυρίως, στην τελευταία ενότητα του βιβλίου με τον τίτλο Νέος Ρεαλισμός. Στο ομώνυμο ποίημα επιχειρεί να δώσει το στίγμα του νέου (ποιητικού) ρεαλισμού που ο ίδιος προτείνει «-το ποίημα της επιθυμίας/ μέσα στο ποίημα του πραγματικού/ το τοπίο του νέου ρεαλισμού». Η ποίηση ως μορφή γλώσσας διαμεσολαβεί ανάμεσα στο υποκείμενο και στις εικόνες της πραγματικότητας που αυτό προσλαμβάνει στα μέτρα των επιθυμιών και των νοητικών δυνατοτήτων του και επιχειρεί να τους δώσει εκ νέου μια άλλη μορφή. Ο ποιητής, συνείδηση ανήσυχη και ακοίμητη, δεν αναπαριστά το παρόν, αλλά το αναδημιουργεί με στοχαστική διάθεση και νοήμον συναίσθημα, μέσα από μια διαδικασία διαρκούς αυτοπαρατήρησης και επανεξέτασης των προσωπικών του βιωμάτων. Ο στοχασμός πάνω στην εμπειρία οδηγεί στην αναμόρφωσή της. Η ποίηση του Βλαβιανού δεν αναλώνεται στην καταγραφή του βιώματος, αλλά στην επαναδημιουργία του μέσω της γλώσσας, έστω κι αν υπάρχουν (και πάντα υπάρχουν) αναπόφευκτες απώλειες. «Αλλά σε κάθε ποίημα/ υπάρχει ένα άλλο ποίημα,/ ένας πυρήνας σιωπής/ στον οποίο καραδοκεί/ η αναχαιτισμένη ενέργεια/ της ομολογίας που δεν είναι ομολογία/ -η απατηλή ανάσα/της αέναης ανακεφαλαίωσης».

Στο τελευταίο ποίημα της ενότητας αυτής, σε μια ενδιαφέρουσα συνομιλία- αντιπαράθεση με τον εαυτό του, ο Βλαβιανός επαναβεβαιώνει τη στάση του απέναντι στην ποίηση, επιμένοντας στην τόλμη του ποιητή να εκτίθεται μέσα από το έργο του χωρίς προσχήματα και όρια, να αυτοαναιρείται και να αναπροσδιορίζεται μέσα από αυτό. Εμμένει στην ανάγκη της ποίησής του να επινοεί νέους τρόπους για την αφήγηση της προσωπικής του ιστορίας, που η σημασία της δεν περιορίζεται μόνο στην προώθηση της αυτογνωσίας και στη θεραπευτική της δράση και ανάδραση πάνω σε οικεία κακά, αλλά αποτελεί την ίδια στιγμή ένα κεφάλαιο της ιστορίας μιας εποχής, αφού ο κάθε δημιουργός είναι εν πολλοίς και δημιούργημα της εποχής του.

Η θέση αυτή υποστηρίζεται έμμεσα με ένα παράδειγμα στη δεύτερη ενότητα του βιβλίου με τον τίτλο Αχμάτοβα (απόσπασμα βιογραφίας), όπου εδώ ο Βλαβιανός επιλέγει να συγγράψει μια αποσπασματική ποιητική βιογραφία της ρωσίδας ποιήτριας, η οποία καταδεικνύει με το βίο και το έργο της την αυθεντικότητα ως αξία. Η γραφή μια βιογραφίας είναι συχνά μια έμμεση αυτοβιογραφία, καθώς ο βιογράφος επιλέγει συνήθως ένα πρόσωπο στο οποίο αναγνωρίζει κάποια κοινά στοιχεία, διαπιστώνει μαζί του μια εγγύτητα φανερή ή μυστική. Η Αχμάτοβα μπορεί να λειτουργεί εδώ ως μία συνομιλήτρια με παράλληλες αναζητήσεις και παρόμοια αιτήματα, ως μία πνευματική μητέρα ή περισσότερο ως προσωπείο του βιογράφου της για να ειπωθούν επώδυνες αλήθειες [«Τέφρα, όλα τέφρα»], αλλά και για να καταγραφούν οδυνηρά βιώματα: η έλλειψη κατανόησης από οικεία πρόσωπα, οι δύσκολες σχέσεις μητέρας και γιου, η ερωτική εγκατάλειψη, μια προσωπική ζωή στην κόψη του ξυ-ραφιού - χωρίς βέβαια να παραγνωρίζουμε το ιστορικό ενδιαφέρον για τις σχέσεις τέχνης και εποχής που παρουσιάζει η ζωή της Αχμάτοβα τόσο για τον ποιητή-βιογράφο όσο και για τον αναγνώστη.

Η αγωνία του καλλιτέχνη να ελευθερώσει την δυνάμει ομορφιά που βρίσκεται εγκλωβισμένη στο υλικό της τέχνης του, η αντίσταση του υλικού στην προσπάθεια που εκείνος καταβάλλει για να του δώσει μορφή, η άπιαστη ομορφιά, το ανολοκλήρωτο έργο και η ψυχή του δημιουργού που ποτέ δε βρίσκει ανάπαυση είναι τα βασικά ζητήματα με τα οποία καταπιάνεται ο ποιητής στην τρίτη ενότητα του βιβλίου του Ut pictura poesis , δίνοντας το λόγο αυτή τη φορά σε γλύπτες και ζωγράφους για να τα εκφράσουν, αναδεικνύοντας παράλληλα τη σχέση λόγου και εικόνας αλλά και τις δυσκολίες μετάβασης από τη μια μορφή έκφρασης στην άλλη. Η

ενότητα ξεκινά με ένα ποίημα-δοκίμιο αισθητικής, όπου ο Βλαβιανός με μια σειρά συλλογισμών προσανατολίζει το δημιουργό στη μελέτη των αντικειμένων, τονίζει τη σημασία της δομής για την προσέγγιση της πραγματικότητας, την προσήλωση στη μορφή και την έλλογη ανατομία του ωραίου ως αναγκαίες προϋποθέσεις για να περιγράψει ο καλλιτέχνης τον κόσμο που τον περιβάλλει και τον περιέχει, αλλά και για να απελευθερώσει το αδημιούργητο σύμπαν που τον πιέζει ασφυκτικά να το βγάλει στο φως.

Ο Βλαβιανός στο Μετά το τέλος της ομορφιάς καταθέτει τη δική του πρόταση για τη συνέχεια της ποίησης στο σημερινό κόσμο, διεκδικώντας την παγκοσμιότητα της τέχνης του, πέρα από τους γλωσσικούς φραγμούς. Το έργο του συνομιλεί με έργα σύγχρονων ποιητών, ανοίγει διάλογο με την ποίηση της εποχής μας σε διεθνές επίπεδο. Για τον Βλαβιανό η ποίηση είναι και αποτέλεσμα συνομιλίας με τους ομοτέχνους• η ποίηση τροφοδοτείται από την ποίηση. Επιπλέον για έναν ποιητή στοχαστή, όπως είναι ο Βλαβιανός, ο ποιητής σήμερα δεν μπορεί να αγνοεί τις θεωρητικές και καλλιτεχνικές αναζητήσεις της εποχής μας αλλά και την ιστορία των ιδεών και της φιλοσοφίας, ώστε να είναι ανοικτός σε ένα διαρκή διακειμενικό διάλογο, που θα του επιτρέπει να εμβαθύνει στην κατανόηση μιας ολοένα και πιο σύνθετης πραγματικότητας. Ο διάλογος αυτός, πάγιο γνώρισμα της τέχνης και της τεχνικής του Βλαβιανού, πραγματοποιείται και σ' αυτό το βιβλίο, όπως και σε προηγούμενα βιβλία του.

Αξίζει ακόμη να επισημάνουμε ότι το Μετά το τέλος της ομορφιάς, επιχειρώντας να χαράξει μια συγκεκριμένη ποιητική πρόταση, η οποία βεβαίως απευθύνεται πρωτίστως στο δημιουργό της, αλλά παράλληλα λειτουργεί και παραδειγματικά, είναι ένα έργο που μπορεί να προκαλέσει τον αντίλογο, ν' ανοίξει έναν ουσιαστικά δημιουργικό διάλογο μέσα από τη γραφή άλλων ποιητικών έργων και να συμβάλει εντέλει σ' αυτό που ο ίδιος ο Βλαβιανός και οι αναγνώστες της ποίησης ποθούν: τη συνέχεια της ποίησης μέσα από την ανανέωση του ποιητικού λόγου.

Βικτωρία Καπλάνη