Δημοσίευση: Γκέοργκ Τρακλ "Η νοσταλγία για το χαμένο Παράδεισο"

Η νοσταλγία για το χαμένο Παράδεισο

ΒΙΚΤΩΡΙΑ ΚΑΠΛΑΝΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ («Ελευθεροτυπία») τ. 406 2/6/2006

Ο έκπτωτος άνθρωπος ενόσω αναζητεί τη λύτρωση από το θάνατο

ΓΚΕΟΡΓΚ ΤΡΑΚΛ

 Το όνειρο του Κακού (Ποιήματα, 1913-1915)

ΕΙΣ.-ΜΤΦΡ.-ΣΧΟΛ.: ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΑΠΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ

Η ποίηση του Γκέοργκ Τρακλ, σχεδόν έναν αιώνα μετά τη γέννησή της, εξακολουθεί να κεντρίζει το ενδιαφέρον Ελλήνων μεταφραστών, με αποτέλεσμα να επανέρχονται στο έργο του, επιχειρώντας κάθε φορά μια νέα απόδοση στη γλώσσα μας αυτού του μελαγχολικού και, θαρρείς, εύθραυστου ποιητικού σύμπαντος. Τα ποιήματα του Τρακλ εξακολουθούν και σήμερα να αποπνέουν μια γλυκιά μελαγχολία, κάτι σαν νοσταλγία για μια ζωή μέσα στους ρυθμούς και τους χρόνους της φύσης, όπου ακόμη και τα ακραία ή επώδυνα συναισθήματα βιώνονται, υπακούοντας τους νόμους της φυσικής αρμονίας. Παρακολουθούμε ένα τοπίο ψυχής που δονείται και αντανακλά πάνω στα στοιχεία της φύσης, συνθέτοντάς τα εκ νέου με τον ονειρικό και συχνά εφιαλτικό τρόπο που το υποκείμενο τα αντιλαμβάνεται και τα ορίζει. Οι εικόνες δημιουργούν έναν κόσμο που επιβάλλεται στον αναγνώστη ως ο μόνος φυσικός τόπος ύπαρξης του ποιητικού υποκειμένου.

Ποιήματα δομημένα με ακρίβεια και αυστηρή ισορροπία, χωρίς τίποτα το περιττό, αποτελούν ουσιαστικά ένα ενιαίο ποίημα, το οποίο μέσα από φαινομενικά ασύνδετες εικόνες, υποταγμένες ωστόσο στο δικό τους εσωτερικό ρυθμό, μέσα από ήχους και σιωπές εκφράζει την πραγματικότητα και τα εφιαλτικά οράματα ενός ψυχισμού που κατατρύχεται από την υπαρξιακή αγωνία, την ενοχή, την ανάγκη εξαγνισμού και επιστροφής, έστω και μέσω του θανάτου, σε μια προγεννητική κατάσταση παραδείσου.

Τα ποιήματά του συντίθενται με επαναλαμβανόμενα μοτίβα, σήματα που λειτουργούν ταυτόχρονα σε πολλά επίπεδα. Διατηρώντας την ηχητική τους δύναμη και το κυριολεκτικό τους περιεχόμενο, κινούνται την ίδια στιγμή και στο χώρο της συμβολικής μεταφορικής γλώσσας του εξπρεσιονισμού.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η σταθερή παρουσία ορισμένων χρωμάτων, όπως είναι το χρυσαφί, το κόκκινο και, κυρίως, το γαλάζιο, σύμβολο της έννοιας του ιερού.

Μοναχικά και βασανισμένα πλάσματα

Τα ανθρώπινα όντα που κινούνται στο άχρονο σύμπαν του Τρακλ είναι πλάσματα μοναχικά και βασανισμένα. Βιώνουν την αγωνία της ύπαρξης μέσα σε έναν δεδομένο κόσμο, χωρίς ορατή διέξοδο. Στα ποιήματά του θα συναντήσουμε μορφές συμβολικές, όπως ο Σεβαστιανός, ο ιδανικής ομορφιάς άγιος, μάρτυρας των πρώτων χριστιανών, που με τη ζωή του έκανε πράξη την πεποίθηση του Τρακλ ότι πρέπει να υποφέρεις για να βρεις το Θεό σου· ο Ελις, το όμορφο νεαρό αγόρι, που έφυγε νωρίς από τη ζωή και ζει πια τη δικαιοσύνη («Ω Ελις, πόσο δίκαιες είναι όλες σου οι μέρες!») και τη γαλήνη «μες στο γαλάζιο», ενώ ο ποιητής ως μέλος ενός άθεου καταραμένου αιώνα νοσταλγεί αυτή την ηρεμία και την πνευματικότητα· ο Ελιάν, που υπόκειται στη διαφορετικότητα της παραφροσύνης και στο Πνεύμα του Κακού· ο Κάσπαρ Χάουζερ, ο άνθρωπος-σκιά, δίχως ταυτότητα, που η σκληρότητα της ανελέητης κοσμικής εξουσίας τού αρνείται ακόμη κι αυτό το φυσικό δικαίωμα της ύπαρξης. Θα συναντήσουμε επιπλέον πρόσωπα της οικογένειας και κυρίως τη μορφή της αδελφής του, στην οποία συχνά απευθύνεται και την παρουσία της συχνά επικαλείται, αλλά και απλούς καθημερινούς ανθρώπους, την υπηρέτρια, τον οδοιπόρο, το βοσκό, το μοναχό, και άλλους, καθώς και πλάσματα που ενασαρκώνουν το Πνεύμα του Κακού, που παρατηρεί μέσα από τις πολλαπλές μάσκες του τον κόσμο, έτοιμο ανά πάσα στιγμή να αναλάβει τον καταστροφικό του ρόλο. Όλα αυτά τα πρόσωπα, επώνυμα και ανώνυμα, είναι εικόνες του σύνθετου ποιητικού υποκειμένου, του έκπτωτου ανθρώπου που αναζητά το Θεό και τη λύτρωση μέσα σ’ έναν κόσμο που αποπνέει αρρώστια σήψη και θάνατο. Το θρησκευτικό στοιχείο, η επιδίωξη της ιερότητας και το αίτημα της αγάπης του Θεού διαφαίνονται έντονα στην ποίηση του Τρακλ, μέσα από τις οραματικές και μεταφυσικές εικόνες του έργου του, που η ιδιαίτερη ηχητική τους τις κάνει ν’ αποκτούν μιαν απόκοσμη βεβαιότητα, καθιστώντας τες αναπόφευκτα λειτουργικές.

Ο Τρακλ γεννήθηκε στις 3 Φεβρουαρίου του 1887 στο Σάλτσμπουργκ από μια προτεσταντική οικογένεια. Ο πατέρας του ήταν έμπορος σιδήρου, λάτρης της μόρφωσης και είχε φιλοδοξίες να σπουδάσει το γιο του. Η μητέρα του υπέφερε από κατάθλιψη και έτσι τη φροντίδα των παιδιών της ανέλαβε μια Γαλλίδα γκουβερνάντα. Από μικρός μαθαίνει τη γαλλική γλώσσα και στα εφηβικά του χρόνια γοητεύεται από την ποίηση του Μποντλέρ, του Βερλέν και του Ρεμπό. Την ίδια εποχή κάνει τις πρώτες του λογοτεχνικές απόπειρες και ξεκινά την αναζήτηση τεχνητών παραδείσων με τη χρήση ναρκωτικών ουσιών.

Η οικογένεια αδιαφορεί για τις λογοτεχνικές του επιδόσεις. Ο νεαρός Τρακλ νιώθει απομονωμένος και η μόνη ουσιαστική επαφή είναι αυτή που έχει με την αδελφή του Μαργκαρέτε, γνωστή ως Γκρετλ, φύση καλλιτεχνική, με σπουδές στη μουσική. Η παρουσία της είναι αναγνωρίσιμη στα ποιήματά του. Η ισχυρή επικοινωνία τους, η αφοσίωση του ενός προς τον άλλο και οι συχνές αναφορές του Τρακλ σε θέματα ενοχών, ιδίως σε πρώιμα γραπτά του, προκάλεσαν υποψίες ότι ανάμεσα στα δύο αδέλφια υπήρχε μια πραγματική ερωτική σχέση.

Σπουδάζει φαρμακευτική στη Βιέννη και στη συνέχεια προσπαθεί να εργαστεί. Πουθενά δεν προσαρμόζεται, πουθενά δεν στεριώνει. Μια τάση φυγής, μια σχεδόν αναρχική διάθεση δεν του επιτρέπουν να ενταχθεί σε μια τακτοποιημένη ζωή εντός της αυστηρής αστικής κοινωνίας. Τα ναρκωτικά τού δίνουν τη δυνατότητα να ταξιδεύει σε δικούς του κόσμους και να αναλαμβάνει εκεί τους πιο ακραίους ρόλους, του θύτη και του θύματος, ενώ η τέχνη παράλληλα είναι το πεδίο έκφρασης αυτών των εμπειριών, μια βοήθεια να αντιμετωπίσει το Πνεύμα του Κακού, που τον ακολουθεί σε όλη τη διάρκεια του βίου του, χωρίς να μπορεί να λυτρωθεί απ’ αυτό. Η πρώτη συλλογή ποιημάτων του εκδίδεται το 1913, ενώ ήδη από το 1912 συνεργάζεται με το περιοδικό «Μπρένερ», ένα έντυπο που φιλοξένησε τις σημαντικότερες φωνές της πρωτοπορίας στη γερμανόφωνη επικράτεια.

Τραυματιοφορέας στο μέτωπο

Το 1914, με την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, φεύγει σε μια υγειονομική μονάδα στο μέτωπο της Γαλικίας ως τραυματιοφορέας. Η εξάρτησή του από τα ναρκωτικά, οι ενοχές και η συναισθηματική του αστάθεια επιδεινώθηκαν με το ξέσπασμα του πολέμου. Αυξήθηκαν οι κρίσεις κατάθλιψης και οι τάσεις αυτοκτονίας. Όπως αναφέρει ο ίδιος σε μια επιστολή του, λαχταρά να του συμβεί κάτι που θα φέρει την κάθαρση ή την καταστροφή. Μετά τη μάχη του Γκρόντεκ, όπου βρέθηκε μόνος του στη δυσχερή θέση να περιθάλψει ενενήντα βαριά τραυματισμένους, κατέρρευσε κι επιχείρησε να αυτοκτονήσει, όμως τον πρόλαβαν. Μεταφέρεται στο νοσοκομείο της Κρακοβίας κι εκεί πεθαίνει τη νύχτα της 3ης προς 4η Νοεβρίου από μεγάλη δόση κοκαΐνης, σε ηλικία 27 ετών. Ατύχημα ή αυτοκτονία; Πιθανότατα το δεύτερο. Εκεί, στο μέτωπο, γράφει τα τελευταία του ποιήματα. Ο τίτλος τού ενός είναι «Θρήνος», με έντονη την αίσθηση ενός επικείμενου θανάτου, και του άλλου «Γκρόντεκ», με εμφανείς υπαινιγμούς στη φρίκη του πολέμου και έκδηλη την αγωνία για το σκοτεινό μέλλον του κόσμου.

Η παρούσα έκδοση με τον τίτλο «Το όνειρο του Κακού» είναι μια ανθολογία ποιημάτων του Τρακλ που έκανε ο Μιχάλης Παπαντωνόπουλος. Επέλεξε να μεταφράσει εκ νέου, σε σύγχρονα ζωντανά ελληνικά, μερικά από τα πιο γνωστά και αντιπροσωπευτικά ποιήματα του Αυστριακού ποιητή σε μια δίγλωσση έκδοση, με πραγματολογικές σημειώσεις, αναλυτικό βιογραφικό του ποιητή και μια ενδεικτική ανθολόγηση μαρτυριών για το έργο του. Αξίζει να σημειώσουμε την παρουσία ενός εύστοχου και περιεκτικού εισαγωγικού σημειώματος, που βοηθά και τον αμύητο ακόμη αναγνώστη να προσεγγίσει ελεύθερα το έργο του Τρακλ, μια και του εφιστά την προσοχή στα κυριότερα γνωρίσματα αυτής της ποίησης με τρόπο προσωπικό και διακριτικό. Στη συνέχεια, ο αναγνώστης καλείται να αφεθεί στη μαγεία των εικόνων της, να αφουγκραστεί τους ήχους και τις σιωπές της, χωρίς την αγωνία της κατανόησης, με τη βεβαιότητα ότι ο κόσμος της θα του αποκαλυφθεί.