Δημοσίευση: "Ασκήσεις του βλέμματος "

Ασκήσεις του βλέμματος  

ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟ τ.85  Απρ-Ιουλ. 2009

Henri Michaux. Ονειροπολώντας με αφορμή αινιγματικές ζωγραφιές. Μετάφραση-Επίμετρο: Μπίλη Βέμη.Αθήνα/Αγρα, 2008.

Η επαφή μας με ζωγραφικούς πίνακες συχνά μας προκαλεί φευγαλέες εντυπώσεις, μας κεντρίζει συναισθήματα, μας γεννά συγκεχυμένες σκέψεις κι επιθυμίες, ενίοτε μας ξυπνά παράδοξες μνήμες, που πολύ γρήγορα περνούν και χάνονται, γιατί, συνήθως, αρκούμεθα στην ακαθόριστη γοητεία ορισμένων έργων και δεν μπαίνουμε στον κόπο να επιδιώξουμε μια πιο ουσιαστική συνομιλία μαζί τους ώστε να τα γνωρίσουμε και να εξοικειωθούμε μαζί τους. Η προσεκτική παρατήρηση και η λεπτομερής περιγραφή των έργων με λέξεις είναι το πρώτο βήμα για να αρχίσουμε μια περιπλάνηση στο εικαστικό έργο που έχουμε απέναντι μας, μια απόπειρα να εισέλθουμε στον κόσμο ενός άλλου ανθρώπου, αλλά παράλληλα είναι μια άσκηση ίου δικού μας βλέμματος, που ταυτόχρονα κινείται και εσωτερικά, για να ακολουθήσει τα ασυνείδητα και συνειδητά μονοπάτια του μυαλού και του συναισθήματος μας, καθώς αναδημιουργεί ο καθένας από μας με τις λέξεις το έργο που έχει απέναντι του, το δικό του εντέλει έργο τέχνης. Αυτόν τον τρόπο επικοινωνίας με τις εικαστικές δημιουργίες μας προτείνει ο Ανρί Μισώ, επιχειρώντας μια τέτοια παραδειγματική ανάγνωση στο έργο του Ρενέ Μαγκρίτ.

Ο Ρενέ Μαγκρίτ είναι ένας ζωγράφος-ποιητής που δημιουργεί με ανθρώπινες μορφές και  αντικείμενα του ορατού αινιγματικές και μυστηριώδεις εικόνες  επιδιώκοντας να εκφράσει το αόρατο που μας περιβάλλει μέσω του ορατού. Η ζωγραφική του, μολονότι με μια πρώτη ματιά φαίνεται αναπαραστατική, την ίδια στιγμή υπονομεύει την έννοια της αναπαράστασης. Στοχεύει να στρέψει το βλέμμα μας στην ανεξιχνίαστη πλευρά της πραγματικότητας. Ο καλλιτέχνης αστικοποιεί τις σκέψεις του, η ζωγραφική εικόνα δεν είναι γι' αυτόν παρά η εικόνα μιας σκέψης. Τα έργα του συνοδεύονται πάντα από τίτλους απρόσμενους παράδοξους, τίτλους που έχουν αυτονομία και ποιητικότητα, δεν είναι διόλου επεξηγηματικοί, αλλά στοχεύουν στη γοητεία και την έκπληξη.

Ο Μισώ, ανήσυχος και ακαταπόνητος ταξιδιώτης της γραφής και της εικόνας, ζωγράφος και ο ίδιος, συναντά το 1972 τον συμπατριώτη του Ρενέ Μαγκρίτ στο βιβλίο Ονειροπολώντας με αφορμή αινιγματικές ζωγραφιές: Ο ποιητής βασίστηκε σε πίνακες του Μαγκρίτ, χωρίς να τους κατονομάζει, ως αφόρμηση για ένα εσωτερικό ταξίδι. Περιγράφοντας αντικείμενα και μορφές που αναδύονται από τα έργα του ζωγράφου, αφέθηκε στην αινιγματική γοητεία τους, εισήλθε, με την περιέργεια ενός παιδιού, χωρίς την παραμικρή κριτική παρέμβαση, στον κόσμο ενός άλλου προσώπου, για να οδηγηθεί μέσα από την καταγραφή των προσωπικών του εντυπώσεων στην ανακάλυψη αθέατων διαδρομών της δικής του συνείδησης.

Παρατηρεί με βλέμμα διεισδυτικό και περιγράφει την απρόσμενη συντυχία οικείων και γνώριμων αντικειμένων του ορατού κόσμου στον καμβά και με στοχαστική διάθεση, άλλοτε μελαγχολική, άλλοτε ειρωνική και πικρή, καταγράφει τα συναισθήματά του και διατυπώνει τις σκέψεις του για την καθημερινότητα, τη μονοτονία, τη μοναξιά, τη μοναχικότητα και τη σιωπή, ενώ ενίοτε σχολιάζει με λόγο δραστικό τις αστικές συνήθειες, την προσποίηση και την πλήξη μιας συντηρητικής και υποκριτικής κοινωνίας. Η γλώσσα του Μισώ καίρια, λιτή, στοχαστική, χωρίς λυρικές εξάρσεις αναδημιουργεί τον κόσμο του ζωγράφου, προκαλώντας και τον αναγνώστη να εμπλακεί στον διάλογο των δύο συνομιλητών, εμπλουτίζοντάς τον με τα ευρήματα της προσωπικής του οπτικής.

Η μετάφραση αυτού του έργου στα ελληνικά ξεκίνησε αποσπασματικά για διδακτικούς λόγους, όπως μας εξηγεί αναλυτικά στο επίμετρο η μεταφράστρια Μπίλη Βέμη. Κατόπιν, γοητευμένη από το κείμενο, αποδέχεται την πρόκληση του ποιητή και αφήνεται στην εξερεύνηση του εικαστικού σύμπαντος του Μαγκρίτ, μεταφράζοντας όλα τα κείμενα του βιβλίου. Το εγχείρημα αυτό κατέληξε σε μια προσεγμένη έκδοση, που περιλαμβάνει και μια επιλογή έργων του ζωγράφου, καλώντας τον αναγνώστη, προαιρετικά, σε ένα παιχνίδι να εντοπίσει ποιοι από αυτούς τους πίνακες περιγράφονται στα κείμενα του Μισώ.

Η Μπίλη Βέμη, ποιήτρια η ίδια, με βλέμμα δεκτικό και ασκημένο στην παρατήρηση αντικειμένων και εικόνων και με ισχυρότατη υπομονή και επιμονή στην αναζήτηση της λεπτομέρειας, εισέρχεται στη συνομιλία Μαγκρίτ- Μισώ όχι με την ιδιότητα του αποστασιοποιημένου παρατηρητή αλλά του ισότιμου μέλους σ' έναν ουσιαστικό διάλογο. Συναντά θαρρετά το βλέμμα των δύο δημιουργών και διεισδύει σ' αυτό, επιδιώκοντας να το εκφράσει με προσοχή και ακρίβεια.

Παρά τη φαινομενική απλότητα ενός τέτοιου εγχειρήματος, εντούτοις οι δυσκολίες είναι πολλές. Ο Μισώ δεν κατονομάζει τους πίνακες εκείνους στους οποίους αναφέρεται και επιπλέον συχνά ο ζωγράφος δημιουργεί πολλές παραλλαγές ενός έργου.

Για να κατανοηθεί πλήρως αυτός ο κόσμος που περιγράφει ο ποιητής, η μεταφράστρια χρειάστηκε να ερευνήσει και να μελετήσει σε βάθος και το έργο του Μαγκρίχ, ώστε να κατανοήσει με τη μέγιστη δυνατή πληρότητα τι βλέπει ο Μισώ, ποιες είναι οι διαδρομές της σκέψης του, να εντοπίσει επακριβώς τα αντικείμενα στα οποία εκείνος αναφέρεται, να συλλάβει τη δίκη του αίσθηση και να μπορέσει να αποδώσει αυτό το εγχείρημα με την ίδια ακρίβεια στη γλώσσας μας.

Η μετάφραση παρακολουθεί το πρωτότυπο, χωρίς να το ερμηνεύει ή να το απλουστεύει, και κατορθώνει στη μεταφορά του λόγου να μην παρεκκλίνει από το ποιητικό αποτέλεσμα. Η γοητεία του ποιητικού κειμένου, που οφείλεται στην καθαρότητα, την ακρίβεια της περιγραφής και τη στοχαστικότητα, παραμένει εξίσου δραστική και στην ελληνική μετάφραση.

Υπάρχουν εκλεκτικές συγγένειες ανάμεσα στα έργα του Μισώ και του Μαγκρίτ και στο ώριμο ποιητικό έργο της Βέμη που, ως υπόγεια ρεύματα, διατρέχουν και υποστηρίζουν αυτή τη μεταφραστική προσπάθεια.

Πιο συγκεκριμένα, στο βιβλίο της Φυτά του ύπνου, με μια τεχνική που εμπεριέχει τον "τρόπο" του Μαγκρίτ και με μια γλωσσική αντίληψη ανάλογη με εκείνη του Μισώ, συνθέτει τα δικά της αινιγματικά ονειρικά τοπία, με γλώσσα λιτή και διαυγή αφήνει εναργή τη σκέψη και ελεύθερο το συναίσθημα να συλλάβουν τις αθέατες πλευρές του αγνώστου που μας περιβάλλει, αλλά ταυτόχρονα το περιέχουμε.