Δημοσίευση: Μαρίνα Τσβετάγιεβα "Γράμματα στον Ελικώνα"

Εξομολόγηση ενός απόλυτου έρωτα

Μαρίνα Τσβετάγιεβα   Γράμματα στον Ελικώνα

Βικτώρια Καπλάνη

Βιβλιοθήκη Ελευθεροτυπίας τ. 516 22/8/2008

Μια γοητευτική μελέτη περί έρωτος είναι τα «Γράμματα στον "Ελικώνα"» της Μαρίνας Τσβετάγιεβα μια μαρτυρία μιας γυναικείας συνείδησης που πασχίζει σε χαλεπούς καιρούς να συνδυάσει τη δημιουργία και τον έρωτα με την επιβίωση σε μια οδυνηρά άδικη για εκείνη πραγματικότητα.

Το 1932 η Μαρίνα Τσβετάγιεβα ζει στα  προάστια του Παρισιού. Οι συνθήκες ζωής της δεν είναι εύκολες. Η ποίησή της δεν προκαλεί πια ενδιαφέρον στους Ρώσους μετανάστες της γαλλικής πρωτεύουσας. Στρέφεται στον πεζό λόγο και διαπιστώνει περιοδικά της εποχής ενδιαφέρονται περισσότερο για τα δοκίμια και τις αναμνήσεις της παρά για τα ποιήματα της.  Την περίοδο αυτή, επιστρέφοντας σε παλαιότερες εποχές  συνθέτει ένα σύντομο επιστολογραφικό μυθιστόρημα μεταγράφοντας στα γαλλικά εννέα από τις δέκα επιστολές που είχε στείλει δέκα χρόνια πριν, το 1922, στον Αβραάμ Βισνιάκ, διευθυντή του εκδοτικού οίκου «Ελικών» στο Βερολίνο, καθώς και μία επιστολή που της είχε γράψει εκείνος. Προσθέτει κάποια σχόλια στις επιστολές, καταγράφει την ιστορία της τελευταίας τους συνάντησης λίγα χρόνια αργότερα και προσθέτει τον επίλογο αυτής της ιστορίας, όπου δίνει τη δική της εκδοχή για το τέλος αυτού του έρωτα. Έτσι: « Ήρθε στην επιφάνεια ένα ολοκληρωμένο έργο γραμμένο από τη ζωή την ίδια», όπως παραδέχεται η ίδια.

Αυτή η σύντομη ερωτική ιστορία γεννήθηκε στο Βερολίνο το 1922, τη χρονιά που η Μαρίνα Τσβετάγιεβα μένει για λίγου μήνες στη γερμανική αυτή πόλη με την ισχυρή παροικία Ρώσων μεταναστών, περιμένοντας να συναντήσει τον διαρκώς απόντα σύζυγο της που βρίσκεται στην Πράγα και ανήκει στις τάξεις του Λευκού Στρατού. Στο Βερολίνο υπάρχουν την εποχή αυτή πολλοί ρωσικοί εκδοτικοί οίκοι, ρωσικές εφημερίδες και έντονη πνευματική δραστηριότητα στους κόλπους της παροικίας των Ρώσων μεταναστών. Η Μαρίνα χαίρει μεγάλης εκτίμησης και αναγνώρισης. Ήδη η ποιητική  συλλογή της με τον τίτλο «Χωρισμός» έχει εκδοθεί με επιτυχία τον εκδοτικό οίκο «Ελικών»

Ο νεαρός Αβραάμ Βισνιάκ, που διευθύνει τον εκδοτικό οίκο <Ελικών», γοητεύτηκε από την εκρηκτική προσωπικότητα της Μαρίνας κι εκείνη τον ερωτεύτηκε με πάθος. Ήταν ένας ευαίσθητος, αρκετά προσγειωμένος, αδύναμος άνθρωπος. Δεν είχε τις προδιαγραφές το μαντικού και απόλυτου εραστή. Τον έθελγαν οι εξαιρέσεις και οι εξαιρετικοί άνθρωποι, τον γοήτευε η απόδραση από το γνώριμο, προβλέψιμο και οικείο, αλλά και τον τρόμαζε ταυτόχρονα. Ήταν φυσικό να τον μαγέψει η θυελλώδης προσωπικότητα της Μαρίνας, αλλά και να τον πανικοβάλει. Σε διάστημα ενός μήνα, από τα μέσα Ιουνίου μέχρι τα μέσα Ιουλίου του 1922, η Μαρίνα στέλνει στον νεαρό εκδότη: δέκα ερωτικές επιστολές και ποιήματα που μολονότι είχε γράψει για άλλους, τα απευθύνει σ' αυτόν, αλλάζοντας τον αποδέκτη. Ο Βισνιάκ δεν ανταποκρίνεται και δεν ακολουθεί τον ρυθμό αυτής της επιστολογραφίας. Στην επιστολή που της στέλνει τον Οκτώβριο του ιδίου έτους, όταν αυτή έχει ήδη εγκαταλείψει το Βερολίνο, είναι ευγενικά απολογητικός, συγκρατημένος και προσπαθεί να διεκπεραιώσει πρακτικές εκκρεμότητες στη μεταξύ τους επικοινωνία. Μεταξύ άλλων επιστρέφει τα εννέα από τα δέκα γράμματα που του είχε στείλει. Το πάθος αυτό δεν είχε διάρκεια, όπως και πολλά από τα φλογερά πάθη της Μαρίνας. Η άρνηση του να ανταποκριθεί στον έρωτα της την εξόργισε. Τα ποιήματα που έγραψε γι' αυτόν δεν θέλησε να τα εκδώσει εκείνη την εποχή. Συγκεντρωμένα με τον τίτλο «Βερολίνο» εισάγουν την ποιητική συλλογή «Μετά τη Ρωσία» που εκδόθηκε στο Παρίσι το 1928. Πέντε χρόνια αργότερα, όταν συναντήθηκαν σε έναν χορό, η Μαρίνα δεν τον αναγνώρισε. Η απολυτότητά της είναι φανερή και στο τέλος του έρωτα, τότε που η εικόνα του άλλου κατεδαφίζεται και καταργείται με την ίδια ένταση και το ίδιο πάθος με το οποίο δημιουργήθηκε. Τον τιμώρησε με την ολοκληρωτική λήθη. Ο έρωτας της είχε πεθάνει. Στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου ο Βισνιάκ βρήκε τραγικό θάνατο σε στρατόπεδο συγκέντρωσης.

Οι επιστολές αυτές δείχνουν πολύ καθαρά την ιδιοσυγκρασία της Μαρίνας, την απολυτότητά της το διεισδυτικό της πνεύμα, τον ρόλο του έρωτα στη ζωή της, τη σχέση της γραφής με τον έρωτα. Ερωτεύεται τον Βισνιάκ, αφήνεται να παρασυρθεί από τον πόθο, διατηρώντας ταυτόχρονα τη διαύγεια της σκέψης της. Εκθειάζει την εξαιρετική του ευαισθησία, την ενστικτώδη φύση του, τονίζει το γήινο στοιχείο αυτού του άντρα, τον αισθησιασμό του, «αιχμαλωτίζετε το σύμπαν με το δέρμα», δηλώνει τη μοναδικότητα και την ένταση του έρωτά της γι' αυτόν, του εξομολογείται πόσο η παρουσία του ανασύρει από μέσα της «τις σκοτεινές δυνάμεις» σαν «ιχνευτής πηγών», πόσο κινητοποιεί τον αισθησιασμό και τη γυναικεία φύση της, αλλά και μαλακώνει την ψυχή της ύστερα από τα δύσκολα χρόνια στη Ρωσία του εμφυλίου, της ανασφάλειας και της ανέχειας. Δεν τον εξιδανικεύει, έχει πλήρη επίγνωση των διαφορών τους, βλέπει καθαρά πόσο δειλός είναι, αντιλαμβάνεται τις αντιστάσεις του και προσπαθεί να συμφιλιωθεί με την ιδέα ότι δεν έχει προτεραιότητα στη ζωή του. Γνωρίζει ότι το τέλος αυτής της επαφής δεν είναι μακριά

Μιλά για τη διπλή της φύση, της γυναίκας και της δημιουργού, για τη φυσική της τάση τα πάντα να τα μετατρέπει σε στροφές και στίχους, εξομολογείται την ανάγκη της να αγαπηθεί ως όλον, γι' αυτό που είναι, όπως είναι, επειδή είναι. Να αγαπούν εκείνη κι όχι ένα πλάσμα όπως το δημιουργούν με τη φαντασία τους οι άλλοι. Ζητεί τον απόλυτο έρωτα, να την επιλέξει ο αγαπημένος απ' όλα τα πλάσματα της γης, απ' όλα τα πρόσωπα του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος. Αντιλαμβάνεται τον έρωτα όχι ως δεσμό αλλά ως συστατικό στοιχείο της ύπαρξης. Επομένως η απόσταση δεν αποτελεί εμπόδιο. Ο έρωτας ευδοκιμεί και τρέφεται από την απόσταση. Όταν είμαστε μακριά από το αγαπημένο πρόσωπο μαθαίνουμε πολλά για τον εαυτό μας και τον άλλο. Μακριά, μέσα από τον πόθο γνωρίζουμε την αλήθεια του άλλου.

Ο έρωτας είχε πάντα δεσπόζουσα θέση στη ζωή της Μαρίνας Τσβετάγιεβα. Οι διαδοχικές εξάρσεις και οι απογοητεύσεις, η απογείωση και η καταβαράθρωση του έρωτα συμβαίνουν συχνά στην εγκλωβισμένη από τις περιστάσεις ζωή της. Ο έρωτας δεν στοχεύει στην ένωση με τον άλλο, αλλά στο βύθισμα στα σκοτάδια του εαυτού και του άλλου, στην ανελέητη εξερεύνηση του εαυτού και του άλλου, στην εσωτερική έκρηξη και στη γραφή

που παρακολουθεί, τροφοδοτεί, συχνά θαρρείς πυροδοτεί αυτή την έκρηξη, για να υπάρξει η ίδια και να δημιουργήσει. Μια διαρκής εσωτερική πάλη διαφαίνεται ανάμεσα σε μια αδύναμη γυναικεία φύση, έτοιμη να παραδοθεί και να υποταχτεί στην ερωτική εξουσία του αρσενικού και σ' ένα ισχυρό πνεύμα σε πλήρη ετοιμότητα, που εκπέμπει την αίσθηση της μοναδικότητάς και της πνευματικής υπεροχής, μια συνείδηση που διακρίνεται για το ανυπόταχτο της έκφρασης και την κυρίαρχη κοφτερή ματιά που διαλύει τα σκοτάδια του άλλου κι αποκαλύπτει συχνά τη γύμνια και την αδυναμία της αρσενικής εξουσίας.

Από την εφηβική της ηλικία όλα τα συναισθήματα κι όλες οι εμπειρίες του καθημερινού της βίου μετατρέπονται σε στίχους. Πνεύμα ελεύθερο και ανυπόταχτο, με την εναγώνια ανάγκη ν' αγαπά και ν' αγαπιέται, ζει με πάθος και αναζητεί διαρκώς την ένταση του συναισθήματος, ρίχνεται στον έρωτα με ελευθερία και τόλμη, δεν περιορίζεται από τους κοινωνικούς κανόνες, βιώνει διαρκώς διχασμούς ανάμεσα σε αγαπημένα πρόσωπα και συχνά τις συνακόλουθες ενοχές που οι διχασμοί αυτοί συνεπάγονται, τροφοδοτείται από αυτό το φορτισμένο συναισθηματικά κλίμα και γράφει. Η γραφή σε δύσκολους καιρούς είναι για τη Μαρίνα η μόνη ένδειξη πως είναι ακόμη ζωντανή. Και ο έρωτας αποτελεί την πηγή ενέργειας, το αντίδοτο του θανάτου, τα χρόνια αυτά που η ζωή της βρίσκεται μονίμως πια στην κόψη του ξυραφιού. Ο έρωτας, το οξυγόνο για την επιβίωση της, ένα ανικανοποίητο ένστικτο που μάχεται με όλη του τη δύναμη, γοητεύει, αλλά και συνάμα τρομάζει μ' αυτή του την ένταση τους άλλους. Η ίδια ισχυριζόταν πως όταν δεν αγαπά δεν είναι ο εαυτός της. Αποζητούσε διαρκώς μια φαντασιακή κατάσταση παντοδυναμίας στον έρωτα Διεκδικούσε το δικαίωμά στη δική της ονειρική πραγματικότητα, κατακτώντας τους εκάστοτε ερωτικούς της συντρόφους με το πιο ακαταμάχητο όπλο που διέθετε: τη γραφή της. Σ' όλους έστελνε γράμματα, ποιήματα, όπου το πάθος της για το απόλυτο και το ανέφικτο του έρωτα δημιουργούσε μια κατάσταση σχεδόν εκρηκτική.

Και τα πεζά της κείμενα, ημερολόγια, δοκίμια, επιστολές διακρίνονται για την ποιητικότητα του λόγου τους. Παιχνίδια με τη γλώσσα, τους ήχους των λέξεων, παρενθέσεις, εμβόλιμες σκέψεις στη ροή του λόγου, αποσιωπήσεις, υπαινιγμοί, λατρεία του φθόγγου, λατρεία του ήχου, λατρεία της παύσης. Η γραφή της παρουσιάζει αυτές τις αρετές και στη γαλλική γλώσσα, την οποία χειρίζεται με εκπληκτική ευκολία, άνεση και ωριμότητα.

Οι προσπάθειες της Μαρίνας Τσβετάγιεβα να δημοσιεύσει αυτές τις επιστολές σε γαλλικά περιοδικά απέτυχαν. Έτσι

-+ τα Γράμματα στον «Ελικώνα» εκδόθηκαν για πρώτη φορά στο Μιλάνο το 1983 με τον τίτλο Φλωρεντινές νύχτες. Στα ελληνικά το βιβλίο ευτύχησε να έχει μια προσεκτικά επιμελημένη έκδοση. Η μετάφρασή του, προϊόν αγάπης και γνώσης, παρά τις όποιες υποκειμενικές αντιρρήσεις στην απόδοση επιμέρους λέξεων και φράσεων, συνοδεύεται από ένα εξαιρετικά αναλυτικό επίμετρο της μεταφράστριας Δήμητρας Κονδυλάκη.